Piše: Dr Ivana Vojinović
Od usvajanja Evropskog zelenog sporazuma u decembru 2019. godine, Evropska unija (EU) suočila se s nizom nepredviđenih izazova, poput pandemije COVID-19 i rata u Ukrajini, koji su testirali njenu posvećenost zelenoj tranziciji. Danas je EU suočena sa pritiskom da ojača odbrambene kapacitete i poveća izdvajanje za odbrambenu politiku, ali istovremeno i da ostane predvodnica globalne borbe protiv klimatskih promjena. Dok se u Briselu i glavnim gradovima država članica oblikuju politike koje odgovaraju na sve izraženiju geopolitičku nestabilnost i promjene u globalnim bezbjednosnim odnosima, zelena tranzicija temeljena na Evropskom zelenom sporazumu, može da počne da trpi prve ozbiljne udarce.
KLIMATSKA NEUTRALNOST
Evropski zeleni sporazum predstavlja strategiju EU za postizanje klimatske neutralnosti do 2050. godine. Riječ je o sveobuhvatnoj mapi puta čiji su ciljevi da EU postane održiva i klimatski neutralna ekonomija kroz smanjenje emisija gasova s efektom staklene bašte (55% do 2030. godine u poređenju sa 1990. godinom i 0 neto emisija do 2050. godine), poboljšanje zdravlja i blagostanja građana i zaštitu životne sredine. Postati prvi klimatski neutralan kontinent na svijetu je izazov da se gorući problem klimatskih promjena transformiše u jedinstvenu priliku. Prema analizi Evropske investicione banke (EIB), EU bi morala ulagati oko 700 milijardi eura godišnje u zelene tehnologije, infrastrukturu i energetsku tranziciju kako bi ispunila ciljeve iz Evropskog zelenog sporazuma. U 2023. godini, neto emisije gasova s efektom staklene bašte u EU pale su za 8% u odnosu na 2022. godinu, što je najveći pad u nekoliko decenija, koji potvrđuje da EU napreduje ka svojim klimatskim ciljevima.
Izbijanje pandemije COVID-19 izazvalo je globalnu zdravstvenu i ekonomsku krizu. Države članice EU bile su primorane da preusmjere značajne resurse ka zdravstvenim sistemima i ekonomskom oporavku, što je dovelo do usporavanja nekih inicijativa vezanih za zelenu tranziciju. Ruska invazija na Ukrajinu u februaru 2022. godine izazvala je značajne geopolitičke potrese. Prije rata, Rusija je snabdijevala EU sa oko 45% gasa. Uvođenje sankcija na ruski gas u martu 2022. godine dovelo je do energetske krize, povećanja cijena energenata i potrebe za diversifikacijom izvora energije. Ova situacija je dodatno naglasila značaj ubrzanja zelene tranzicije kako bi se smanjila zavisnost od fosilnih goriva iz nestabilnih regiona. Kao odgovor na energetsku krizu, Evropska komisija je u maju 2022. predstavila plan REPowerEU, s ciljem smanjenja zavisnosti od ruskih fosilnih goriva i ubrzanja zelene tranzicije, koji podrazumijeva dodatne investicije od 210 milijardi eura do 2027. godine. Pored diverzifikacije spoljnih dobavljača, nastavak domaće proizvodnje prirodnog gasa do sada je doprinio smanjenju učešća ukupnog uvoza energenata u EU iz ruskog gasovoda na ispod 10%.
DILEMA
Dok rat u Ukrajini ulazi u treću godinu, a geopolitičke tenzije rastu, EU se suočava s ozbiljnom dilemom: kako istovremeno ulagati u bezbjednost i odbranu, a ne odustati od sopstvenih klimatskih ciljeva. Na jednoj strani stoje pozivi na hitnu modernizaciju oružanih snaga i jačanje odbrambene industrije, a na drugoj ambiciozna zelena tranzicija definisana Evropskim zelenim sporazumom. I sve je teže izbjeći pitanje: da li jedno počinje da potiskuje drugo? U martu 2025. godine, Evropska komisija je predložila inicijativu ReArm Europe, s ciljem jačanja odbrambenih kapaciteta EU. Ovaj plan predviđa mobilizaciju do 800 milijardi eura za jačanje evropske odbrambene infrastrukture, kao odgovor na geopolitičke prijetnje, posebno u svjetlu rata u Ukrajini i neizvjesnosti u vezi sa američkom vojnom podrškom. Cilj ove inicijative je da se evropska industrija oružja i municije stavi u „ratni režim proizvodnje“, kako bi se ojačala strateška autonomija EU u bezbjednosnom smislu. Samo Njemačka planira da izdvoji 100 milijardi eura za modernizaciju Bundeswehra, dok brojne druge članice povećavaju vojne budžete.
Bez pažljivog balansiranja klimatska politika mogla bi postati žrtva nove bezbjednosne arhitekture. To je već vidljivo u porastu političkih poruka nekih država članica, poput Poljske i Mađarske, koje traže „realniji pristup“ zelenim politikama, ukazujući na promijenjene okolnosti. Ipak, ovaj „trade-off“ između bezbjednosti i održivosti ne mora nužno biti nulta suma. Postoji prostor za sinergiju između dvije agende. Dekarbonizacija energetskog sistema, kroz ulaganja u obnovljive izvore energije i energetsku efikasnost, može ojačati energetsku nezavisnost EU i učiniti je otpornijom na geopolitičke šokove. Takođe, integracijom zelene tehnologije u odbrambeni sektor, uključujući korišćenje obnovljivih izvora u vojnim bazama, smanjenje emisija vojne infrastrukture, upotrebu alternativnih goriva i digitalnu modernizaciju logističkih lanaca, mogu se ostvariti i bezbjednosni i klimatski ciljevi. U tom pravcu već se ide u nekim inicijativama pod okriljem NATO-a, kao i u okviru evropskih vojno-istraživačkih projekata.
S druge strane, Evropski zeleni sporazum i dalje predstavlja temeljnu razvojnu viziju EU. Pitanje je, međutim, da li ova tranzicija ima političku i finansijsku snagu da izdrži konkurenciju s prioritetima koji se tiču bezbjednosti. Da li EU može ostati vjerodostojan lider u globalnoj klimatskoj politici ako klimatske ciljeve stavi u drugi plan zbog hitnih bezbjednosnih zahtjeva? Ako se sagleda ta konceptualna dilema, u trenutku kada EU pokušava da odgovori na izazove spolja, kako ne bi ugrozila svoj međunarodni integritet, nikako ne smije izgubiti iz vida klimatske, energetske i društvene izazove, a koji dolaze iznutra.
(autorka je direktorica Centra za klimatske promjene UDG)
